De maaltijd zoals Jezus die hield met zijn leerlingen en die in onze traditie Avondmaal is gaan heten, was een Pesach maaltijd. Dat wil zeggen, Pesach is een compleet feest van 8 dagen, waarvan de maaltijd (sedermaaltijd) aan het begin het centrale element is. We lezen het instellingsverhaal van het feest en de bijbehorende voorschriften in Exodus 12. Daar wordt verteld dat het feest werd ingesteld toen het volk Israël op het punt stond de slavernij van Egypte achter zich te laten en zijn bevrijding tegemoet te trekken. Behalve dat het feest en de maaltijd gevierd moet worden ter herinnering, krijgen de deelnemers deel aan de bevrijding die gevierd wordt door de voorschriften, gebruiken en gewoonten van het feest en de maaltijd op te volgen. Naast de voorschriften beschreven bij de instelling van het Pesach, zijn er in de loop van de eeuwen allerlei andere gebruiken en gewoonten aan vast geklonterd, zoals dat gaat met die dingen. Zo wordt de avond van de maaltijd wel beëindigd met de woorden “Volgend jaar in Jeruzalem”. Per traditie wordt het Pesach namelijk bij voorkeur in Jeruzalem gevierd. En toen die er nog was, ook nog het liefst in de Tempel. Intussen is het gezegde “Volgend jaar in Jeruzalem” ook de verwoording van de hoop voor de Joden buiten Israël om weer terug te kunnen keren naar het land van belofte.
Oorspronkelijk was Pesach waarschijnlijk een herdersfeest om te vieren dat de schapen weer de wei in konden. Bij zo’n feest hoorde het slachten en offeren van een lam. Daarnaast zou er een “feest van de ongezuurde broden” zijn geweest, een feest rondom gersteoogst. Die twee smolten in de loop van de tijd samen tot Pesach, terwijl het feest van de ongezuurde broden werd verlengd tot 7 dagen ongezuurd brood eten. Vandaar dat Pesach ook wel het “feest van de ongezuurde broden” wordt genoemd. Het ongezuurde brood heeft de betekenis gekregen van de haast waarmee men uit Egypte moest vertrekken: er was geen tijd om het brood te laten rijzen. En het geslachte lam hielp er aan herinneren dat het volk overgeslagen werd, toen de dood de ronde deed in het land. Het woord Pesach is dan ook afgeleid van het Hebreeuwse woord voor ‘overslaan’. Terwijl van de Egyptenaren in elk huis de eerstgeboren zoon de dood vond (Exodus 12: 12), werden de huizen van de Israëlieten overgeslagen (vers 13), omdat ze bloed aan de deurpost hadden gestreken van een geslacht lam.
Een onderdeel van de maaltijd is dat kinderen de vraag stellen naar het waarom van de maaltijd en de gebruiken tijdens de maaltijd. In Exodus 12: 26 staat: “En als uw kinderen dan vragen: “wat betekent dit gebruik?”, antwoord dan …”. Tegenwoordig stellen de kinderen die vraag naar het waarom meerdere keren bij verschillende symbolen en gebruiken. Dat zien we terugkomen in onze Paaswake liturgie, waar de vraag naar het waarom verschillende keren gesteld wordt. En dan zijn we zelf gewoon even de kinderen …
De maaltijd die wij benoemen als “laatste Avondmaal” mag dan een Pesach maaltijd zijn, ook daar wordt in het christelijk geloof weer een andere betekenis aan gegeven. De ophanden zijnde bevrijding is van een andere orde en op een andere manier. Het is in het evangelie van Lukas dat de verbinding van de maaltijd met Pesach nadrukkelijker dan in de andere evangeliën wordt gelegd. Lukas is ook de enige die (één keer) spreekt over ‘exodus’ als hij spreekt over het heengaan van Jezus. En hij laat als enige van de evangelisten het woord Pesach vijf keer terugkeren in zijn beschrijving van het laatste avondmaal. En er wordt in de gebruiken van deze maaltijd ook teruggegrepen op het verleden; vooruit gegrepen op de toekomst (de komst van het Koninkrijk van God) èn het concreet zelf onderdeel worden van die toekomst door het steeds opnieuw volgen van de gebruiken en gewoonten.
Jezus wordt in de verschillende verhalen van de instelling van avondmaal trouwens nergens als paaslam benoemd of voorgesteld. Vanuit de traditie van de kerk is die voorstelling wel heel erg naar voren geschoven en die traditie heeft het origineel nogal aan het zicht onttrokken. Het Bijbelverhaal spreekt er van dat Jezus het Pesach eet, dat hij er aan deelneemt. De gedachte van Jezus als het paaslam is vooral ontleend aan de theologie zoals we die tegenkomen in het evangelie van Johannes en in Openbaringen.
Jezus niet als paaslam, tenminste, zo hoeven we er niet naar te kijken, het kan ook anders. Ik vind dat wel een waardevol inzicht. Als we er naar kijken vanuit de gedachte van Jezus als het paaslam, vanuit een offer-gedachte, dan zouden we andere manieren van kijken en beleven van het avondmaal maar zó uitsluiten. Ik heb ook wel moeite met de offergedachte, vanuit de vraag of God dan een mensenoffer nodig zou hebben om de mensheid met zich te verzoenen …. Daar redden we ons dan theologisch wel weer uit door van Jezus een heel uitzonderlijk mens te maken, evenzo van zijn levensgeschiedenis. Maar ja, of dat dan weer helemaal terecht is, is voor mij ook nog een vraag …
Ik licht nog één betekenis-laag uit het avondmaal. Dat is de verbondsgedachte. Bloed van een geslacht lam werd ook wel gebruikt voor de bevestiging van een verbond, zie Exodus 24: 6 – 8. In dat licht wordt de maaltijd, daar in die bovenzaal, ook neergezet: als het teken van de radicale liefde waarmee God zich aan de mensen wil verbinden. Waarmee God zich met de mensheid wil verzoenen voorgoed.
Dat is toch bijzonder om te zien, dat er bij zo iets eenvoudigs als samen een stukje brood en een beetje wijn delen, zoveel betekenis meeklinkt. Dat er zoveel diepgang in zit en dat het zo’n heel kleurenpalet aan betekenissen heeft.
ds. Marius Braamse